Wednesday, August 28, 2024

NCERT SANSKRIT BHASHWATI CLASS -11 CHAPTER- 6 BHAVYAH SATYAGRAHASHRAMAH

 


१.   साबरमती नदी के तटपर सत्याग्रह आश्रम है। अपने अनुयायियों के साथ(मिलकर) महात्मा ने वहाँ सदन का स्थापना किया।

२.   यह सत्य प्रमाण है कि मन, वाक्य, काय तथा कर्म से(द्वारा) उस पवित्र निवासस्थान में वो आश्रम है, वह यथार्थ है।

३.   अहिंसा, सत्य, अचौर्य, ब्रह्मचारी, धन संचय न करने का स्वभाव, स्वदेशी वस्तुओं के प्रति निष्ठा भाव, भय रहित, रुचि-स्वाद पर नियन्त्रण रखना

४.   और हरिजनों का उद्धार - यह नौ व्रत  भारतवर्ष के विकाश के लिए आश्रम के महात्मा के हैं।

५.   निर्मम, सर्वदा सत्त्वगुण से युक्त, कम् भोजन करने वाला, स्मितमुख, उत्तम स्त्री युक्त, शिशुप्रेमी, आश्रमवासिओं के पिता स्वरूप हैं।

६.  अपने बन्धुओं के कष्ट को ध्यान कर उनके हित के लिए (उनके सम्मुख) उपस्थित होते हैं। जैसे बोधि वृक्ष के नीचे मुनिश्रेष्ठ बुद्ध विराजमान होते हैं।

७.   साक्षातरूप से ये सत्य का प्रदीप हैं। स्वबन्धुओं के हृदय से मोहजनित अन्धकार दूरकर शोभायमान होते हैं।

८.   सभी बलों से भी बलवान् सत्य है। क्योंकि सत्यरहित बलवान् व्यक्ति से बलहीन सत्यवान् जन अधिक कल्याणकारी होता है।

९. उस(सत्य)को जो प्रजा अथवा राज्यशासक धर्म के साथ आचरण करते हैं उनका विकाश होता है; किन्तु दूसरों का विनाश निश्चय है। 

१०.   यह 'गान्धीआख्याति' वहाँ स्थित अन्य अनुयायीजनों को सहवासिओं ने कहते थे।

    महात्मा कहते हैं  -

११.  अधर्म को देखकर भी जो समावस्था (/प्रतिबन्धु) नहीं चाहता है और जो सत्य में होते हुए भी  भय  के कारण (वह) प्रतिपादन योग्य नहीं  है।

१२.   और  स्वार्थ नष्ट होने के भय से जिस मिथ्या जीवनको वो रक्षा करते हैं, शक्तिहीन उन दोनों का जीवन  निष्फल है।

१४.  वो निश्चित रूप से भीरू है जो मन से पलायन किया गया हिंसा को करता है और स्वयं के मृत्यु के डर से  आत्महिंसा करता है। 

१५.  इसिलिए मेरे द्वारा सत्याग्रहाश्रम नाम दिया गया है। सत्यानुयायिओं से युक्त यह मेरे सज्जनों की वस्ती      है। 
१६.  सत्यादि धर्मों के अमोघ अद्भुत बल को वर्णन कर व्रतों  को अनेकों गुरुओं को ग्रहण करवाया। 
१७.  सत्यसार उस आश्रम में (दूसरों के द्वारा) अपराध किया जाने पर भी सभी दोषों को स्वीकार कर उपवासों से तपस्या  करता है। 
१८.  आश्रम से बाहर अन्यत्र लोगों के झगड़े में भी उसको स्वयं के ही कारण मान कर वो कलङ्क से पीडीत होता      है।  
१९.  सभी प्राणियों में  अपनी जैसे देखने वाले परवशीभूत गुणों के द्वारा इनके पदानुयायी हजारों में बढ़ गए।
२०.   सत्यादि  नौ व्रतों को   सर्वदा आचरण करेंगे - यह उत्साही जनों के द्वारा निश्चय किया गया। 

 अभ्यासः

१.प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया देयानि -

क)  अयं पाठः 'सत्याग्रहगीता' इति ग्रन्थात् सङ्कलितः।

ख) महात्मा ( गाँधी ) सत्याग्रहाश्रमं सबरमत्याः ( नद्याः ) तीरे स्थापयामास।                                                    ग)  निर्ममः नित्यसत्वस्थः मिताशी सुस्मिताननः सुकलत्रः शिशुप्रेमी तथा पिता इव आश्रमवासिनाम् कृते महात्मा आसीत्। 

घ)  अस्मिन् पाठे महात्मनः तुलना मुनिना बुद्धेन सह कृता।
ङ)  ये प्रजा वा राज्यशासकाः सत्यं धर्मेण चरन्ति, तेषां वृद्धिर्जायते।
च)  सत्याग्रहाश्रमः इति नाम महात्मना अनुयात्रिकै सह भारतस्य उत्कर्षसिद्ध्यर्थं दतम्।
छ) श्रीमती क्षमाराव अस्य पाठस्य रचयित्री। 
ज)  अहिंसा सत्यमस्तेयं व्रह्मचर्यापरिग्रहौ स्वदेशवस्तुनिष्ठा निर्भीतीः रुचिसंयमः अन्त्यजानां समुद्धारः इति महात्मनः एतानि नवानि व्रतानि आसन्। 
झ)   महात्मा अन्येषां दोषैः उपवासमकरोत्।
ञ) सर्वभूतानि आत्मवत् पश्यतः गान्धिनः गुणैः जनाः तस्य पदानुगाः जाताः।
२.
क)  अन्वयः - अहिंसा सत्यं अस्तेयं व्रह्मचर्य अपरिग्रहः स्वदेशवस्तुनिष्ठा निर्भीतीः रुचिसंयमः च। 
 श्लोकार्थः - अहिंसा, सत्य, चोरी न करना, व्रह्मचारी, धन संचय न करना , स्वदेशी वस्तुओं के प्रति निष्ठावान, भयरहित और स्वाद पर नियंत्रण। 
 ख)  अन्वयः - अयं साक्षात् सत्यप्रदीपः। स्वबन्धूनां हृदयात्  मोहजं तमः अपाकुर्वन् अखिलभारते दीप्यते। 
 श्लोकार्थः  -  ये साक्षात् रूप से सत्य के प्रदीप हैं। अपने बन्धूओं के हृदय से मोहजनित अन्धकार  दूर कर समग्र भारत में शोभा पाते हैं। 
 ग)  अन्वयः - यः अधर्मं अपि दृष्ट्वा प्रतिबन्धुं न वाञ्छति। यो च सत्ये सति अपि भीत्या तत् न प्रतिपद्यते। 
  श्लोकार्थः - जो अधर्म को भी देखकर समावस्था नहीं चाहता है। और  जो सच्चाई में रहते हुए भी भय के कारण उस(सत्य) को सम्मुखिन  नहीं  कर पाता है। 
३.  परिचयं दत -
   क)  समुद्धारः - सम् + उत् उपसर्ग धृ धातुः पुं. प्र. ए. व. 
ख)  प्रतिबन्धुं -  प्रति उपसर्ग बन्ध् धातुः तुमुन् प्रत्ययः 
ग)   समृद्धिः - सम् उपसर्गः ध् धातुः क्तिन् प्रत्ययः 
घ)   ध्यायन् - ध्यै धातुः शतृ प्रत्यय पुं. प्र. ए. व.
ङ)   दृष्ट्वा  -  दृश् धातुः क्त्वाच् प्रत्ययः (अव्ययः)
च)  समाश्रित्य - सम्+आ उपसर्गः श्रि धातुः ल्यप् प्रत्ययः
छ) दत्तम्   -  दा धातुः क्त प्रत्ययः पुं. ए. व.(कर्मवाच्ये विशेषणम्) 
ज) मत्वा  -  मन् धातुः क्त्वाच् प्रत्ययः (अव्ययः)
४.  सविग्रहं समासनाम लिखत -
  क) सत्याग्रहाश्रमम् - सत्याग्रहश्चासौ  आश्रश्चेति, तम्  - कर्मधारय समासः
 ख)  महात्मा - महान् च असौ आत्मा - कर्मधारय समासः
ग) व्रह्मचर्यापरिग्रहौ  -  व्रह्मचर्यश्च अपरिग्रहश्च -  द्वन्द्व समासः
 घ) सुकलत्रः - शोभनं कलत्रं यस्य सः - वहुव्रीहि समासः
 ङ) निष्फलम् - फलानां अभावः, तम् - अव्ययीभाव समासः
६.
   नवैतानि - नव + एतानि 
  मिताशी  - मित + आशी 
 मुनिर्बुद्धः - मुनिः + बुद्धः
  दीप्यतेऽखिलभारते  - दीप्यते + अखिलभारते
 सत्यपि - सति + अपि
 पितेव - पिता + इव
व्यवर्धन्त - वि + वर्धन्त 
सर्वदाप्याचरिष्यामः - सर्वदा + अपि +आचरिष्यामः




        

Tuesday, August 20, 2024

SHREEMAD BHAGAVAD GEETA CHAPTER -1 PART - 3

येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ।
त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥ 33 ॥

yēṣāmarthē kāṅkṣitaṃ nō rājyaṃ bhōgāḥ sukhāni cha ।
ta imē'vasthitā yuddhē prāṇāṃstyaktvā dhanāni cha ॥ 33 ॥

Meaning - For those who we desire kingdom, enjoyment and happiness, they are present in this battle field by giving up lives and wealth.

 आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।

मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ 34 ॥

āchāryāḥ pitaraḥ putrāstathaiva cha pitāmahāḥ ।

mātulāḥ śvaśurāḥ pautrāḥ śyālāḥ sambandhinastathā ॥ 34 ॥

एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ।

अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥ 35 ॥

ētānna hantumichChāmi ghnatō'pi madhusūdana ।

api trailōkyarājyasya hētōḥ kiṃ nu mahīkṛtē ॥ 35 ॥

Meaning -   

              Teachers, fathers,sons,grand-fathers, maternal uncles, father-in-laws, grand sons, brother-in-laws and relatives - O Madhusudana! Even if I get killed, (I) don't want to kill them in exchange of the countries of the three worlds, leave (to talk) about this earth.(34 & 35) 

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।

पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥ 36 ॥

 nihatya dhārtarāṣṭrānnaḥ kā prītiḥ syājjanārdana ।

pāpamēvāśrayēdasmānhatvaitānātatāyinaḥ ॥ 36 ॥

Meaning  - O Janardana! By killing the sons of Dhritarastra what happiness would we get. Killing these desperados (criminals) surely we'll commit sin.

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ 37 ॥

tasmānnārhā vayaṃ hantuṃ dhārtarāṣṭrānsvabāndhavān ।
svajanaṃ hi kathaṃ hatvā sukhinaḥ syāma mādhava ॥ 37 ॥

Meaning  -  So we aren't fit/right to kill the sons and relatives of Dhritarashtra. O Madhava! Killing the family members how would we be happy?

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ 38 ॥

 yadyapyētē na paśyanti lōbhōpahatachētasaḥ ।

kulakṣayakṛtaṃ dōṣaṃ mitradrōhē cha pātakam ॥ 38 ॥

Meaning  - But still they don't see the fault which led to ruin/extinction of families and sins committed against their friends because of the greed that overpowered their mind.

कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ 39 ॥

kathaṃ na jñēyamasmābhiḥ pāpādasmānnivartitum ।

kulakṣayakṛtaṃ dōṣaṃ prapaśyadbhirjanārdana ॥ 39 ॥

Meaning  - O Janardana!  How would be not known by us who see the fault which led to extinction of families to relief from this sin.

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ 40 ॥

kulakṣayē praṇaśyanti kuladharmāḥ sanātanāḥ ।

dharmē naṣṭē kulaṃ kṛtsnamadharmō'bhibhavatyuta ॥ 40 ॥

Meaning  - The eternal customs of family is being destroyed by the extinction of family. And the entire family is being involved in the unrighteousness by the destruction of customs.

अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥ 41 ॥

adharmābhibhavātkṛṣṇa praduṣyanti kulastriyaḥ ।

strīṣu duṣṭāsu vārṣṇēya jāyatē varṇasaṅkaraḥ ॥ 41 ॥

Meaning - O Krishna! The women of families become impure when unrighteousness becomes important in families. O Varsneya! Unwanted children being produced due to the downfall of womanhood.

सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ 42 ॥

saṅkarō narakāyaiva kulaghnānāṃ kulasya cha ।

patanti pitarō hyēṣāṃ luptapiṇḍōdakakriyāḥ ॥ 42 ॥

Meaning - Because of the growth of unwanted children, there starts the hellish life surely for the family and also for those who destroy the familial customs. The forefathers/ancestors of these families fall as there is an end in the oblation of rice-balls and water offered to the deceased ancestors.

दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः ।

उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ 43 ॥

dōṣairētaiḥ kulaghnānāṃ varṇasaṅkarakārakaiḥ ।

utsādyantē jātidharmāḥ kuladharmāścha śāśvatāḥ ॥ 43 ॥

Meaning - People who destroy/demolish the family customs and produce unwanted children, because of their bad act the eternal activities of caste and family customs get destroyed.

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ 44 ॥

utsannakuladharmāṇāṃ manuṣyāṇāṃ janārdana ।

narakē'niyataṃ vāsō bhavatītyanuśuśruma ॥ 44 ॥

Meaning - O Janardana! I have heard from preceptors' tradition that people who destroy the customary observances of family(kula-dharma) always live in hell.

अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् ।

यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ 45 ॥

ahō bata mahatpāpaṃ kartuṃ vyavasitā vayam ।

yadrājyasukhalōbhēna hantuṃ svajanamudyatāḥ ॥ 45 ॥

Meaning - Oh! How it is a surprise that we are all going to do a sinful act by killing our relatives because of greed of enjoyment of kingdom.

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥ 46 ॥

yadi māmapratīkāramaśastraṃ śastrapāṇayaḥ ।
dhārtarāṣṭrā raṇē hanyustanmē kṣēmataraṃ bhavēt ॥ 46 ॥

Meaning - If the armed warriors the sons of Dhritarastra killed me in the battle-field who is unarmed/weaponless and not doing any counter-action /retaliation that will be beneficial/good for me.

सञ्जय उवाच ।
एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ 47 ॥

sañjaya uvācha ।
ēvamuktvārjunaḥ saṅkhyē rathōpastha upāviśat ।
visṛjya saśaraṃ chāpaṃ śōkasaṃvignamānasaḥ ॥ 47 ॥

Meaning - Sanjay said:

                     In the battle field  saying this Arjun put his bow and arrow aside and sat on the seat of the chariot with mentally disturbed/distracted because of sorrow.

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

ōṃ tatsaditi śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yōgaśāstrē śrīkṛṣṇārjunasaṃvādē


















Friday, August 16, 2024

सुभाषितम्(NOBLE THOUGHTS)

 

विद्यैव मानवसुखस्य नितान्तबीजं;

विद्यैव साधयति नष्टगतार्थभावम्।

विद्योन्नतिं नयति दुर्गतमर्त्त्यवर्गं;

विद्या ददाति विनयं धनमात्मतोषम्॥

अर्थात्,

              विद्या मनुष्यों के सुख का प्रमुख कारण है। विद्या ही नष्टधन की रक्षा करता है। विपन्नजनों की उन्नति विद्या से ही होती है। इसके अतिरिक्त विद्या विनय (भाव) प्रदान करती है और सन्तोषजनक धन देती है। 

Meaning  -

           Knowledge is the main reason of human beings' happiness.  Knowledge saves the lost property. Distressed peoples' development happens only through knowledge. Knowledge teaches us  humbleness and provides self satisfied wealth. 

Wednesday, August 14, 2024

दिवसस्य प्रहराणां नामानि( PARTS OF THE DAY)

 

प्रत्यूषः  -      Dawn;    

प्रभातः  -      Morning;   

प्राह्नः    -      Before Noon;

मध्याह्नः   -  Noon;

अपराह्नः    -   After Noon; 

                                                                                                                                                                    
 

उत्सूरः      -   Evening, Twilight; 

निशा       -   Night;

मध्यरात्रिः  -   Midnight.

    

Sunday, August 11, 2024

NCERT SANSKRIT BHASHVATI CLASS 11 CHAPTER-5 SHUKASHAVAKODANTAH





         मध्यदेश की शोभा बढ़ाने वाली धरती की मेखला सदृश (विन्ध्य पर्वत पर लगा) विशाल 'विन्ध्य अरण्य'  है। और उसमें पम्पा नामक कमल का सरोवर है। उस (सरोवर) के पश्चिम तट पर बहुत पुराना शमी बृक्ष है। वहाँ एक कोटर में किसी भी तरह (या किसी प्रकार से) रहने वाले  पिता का मैं पुत्र के रूप में जन्म लिया। मेरे ही जन्म लेने की पीडा से मेरी माता की मृत्यु हो गई। किन्तु पिता पुत्र स्नेह के कारण शोक रोक कर मेरा रक्षणावेक्षण (या देखभाल) में लगगए। दूसरों के घोंसलों से गिरी हुई धानपौधों से चावलटुकडों को और तोतों के झूण्ड द्वारा  कतरे हुए फलों के टुकड़े लाकर मुझे दिए।  मेरा खाद्यावशेष को ही भोजन करते थे।
         परन्तु एकदिन सूर्योदय से पहले अचानक उस वन में शिकार सम्बन्धी कोलाहल ध्वनि उत्पन्न हुआ।
और उस ध्वनि को सुन कर शावक होने से काँपता हुआ मैं भय व्याकुल होकर पिता के पंखों के पुटक के भीतर चलागया । शिकार की ध्वनि से व्याकुल उस वन में शान्ति होने पर शीघ्र ही पिता के गोद से थोड़ा बाहर निकल कर कोटर में रह कर ही शिरवस्त्र फैला कर "यह क्या है" देखने का इच्छुक मैं गर्दन आगे बढ़ाते ही निकट में आते हुए शबरसैन्य को देखा। और उस(शवरसैन्य) के मध्य(बिच) में युवावस्था में उपस्थित शबरसेनापति को देखा।              मेरे मन में यह आया - "अरे इनका जीवन मोह से ग्रस्त है। शराव मांस आदि इनका आहार, शिकार इनका श्रम है, शास्त्र  सियारिनों का गरजना, पक्षीविषयक ज्ञान इनका प्रज्ञा(बुद्धि) है। जिस जंगल में रहते हैं उसका पूर्णरूप से जड़ सहित विनाश कर देते हैं। मैं ऐसा सोचते समय ही वो शबरसेनापति आकर उसी वृक्ष के नीचे छाया में सेवकों द्वारा लाए गये पत्तों के आसन पर बैठ गया। पानी पी कर और कमल का डंठल या रेशा खा कर श्रम दूर होने पर उठकर सभी सेनाओं केे साथ इच्छित दिशा को चलागया।

             परन्तु उनमें से एक बृद्धशबर उसी पेड़ के नीचे ही एक पल के लिए रुक गया । सेनापति के चले जाने पर जल्द ही चढ़ने की इच्छा से उस वृक्ष को जड से देखा। उस समय उसका उपस्थिति  भयभीत शुकदम्पतियों का प्राण से उडने जैसा ही था। निर्दयीजनों के लिए क्या ही दुष्कर है। क्योंकि वह उस वृक्ष को असावधानी से चढ़कर फल सदृश शुकशावकों को कोटरों से निकाल लिया। और प्राणहीन कर भूमि पर फेंक दिया।

               पिता भी विषादशून्य तथा आँसू के जल से भीगी हुई उस दृश्य को देखकर इधर उधर विखरे हुए पंखों को इकट्ठे कर मुझे ढक कर स्नेह परवश होते हुए मेरे रक्षा के लिए आकुल हो उठे। यह पाप भी क्रमशः अन्य शाखाओं से चलता  हुआ  मेरे कोटर द्वार में प्राप्त(पहुंचा) हुआ सर्प जैसे भयानक प्रसारित बाहु को वारवार चोंच से प्रहार करने से तथा कूजन करने से क्रुद्ध होकर पिता को प्राणहीन करदिया परन्तु मुझे छोटे होने पर किसी प्रकार से देख नहीं पाया। और मृत उनको धरती पर छोड़ दिया। मैं भी उनके पाँवों के मध्य गर्दन रखकर गोद के नीचेे निश्चल  रहकर हवा से एकत्रित सुखे पत्तों के ऊपर गिरा हुआ स्वयं को देखा। जब तक यह वृक्ष के अग्र भाग से अवतरण करता है, तब तक मैं मृत पिता के ऊपर से उठकर क्रूर जैसा स्नेहरस से अंजान भय से ही केवल आक्रान्त होता हुआ इधर उधर गिरता पडता निकटवर्ती तमालवृक्ष के मूलदेश में प्रवेश किया।

             पक्ष उत्पन्न न होने से वारवार मुख से गिरता हुआ मुस्किल से साँस लेता हुआ धूलिधूसरित होनेवाला घिसटता हुआ मेरे मन में उत्पन्न हुआ - इस जगत में सभी प्राणियों का जीवन से प्रियतर और कुछ नहीं है । पिता के इस प्रकार मृत्यु होने पर भी मैं जीना चाहता हूँ। मुझ जैसा अकरुण , अतिनिष्ठुर तथा अकृतज्ञ को धिक्। मेरा अन्तर(हृदय) निश्चत रूप से खराव है। पिता के द्वारा मेरे लिए जो किया गया वह मैं एकपद में भूल गया। (सभी प्रकार से/ )निस्सन्देह जीवन का आशा दुःखदायी हैैै। क्योंकि इस अवस्था में भी मुझे जल की अभिलाष(/ईच्छा) कष्ट देता है। दिवस का यह अवस्था अतिकष्ट दिखाई पडता है। धूप से तपी भूमि धूलवाली हो गई है।

            प्यास से शुखे हुए/ मुरझे हुए मेरे सभी अङ्ग थोडा चलने में भी समर्थ नहीं  हैं।( मैं) स्वयं शक्तिशाली नहीं हूँ। मेरे हृदय को कष्ट हो रहा हे। मेरे नेत्र अन्धकारता को प्राप्त हो रहे हैं॥ भाग्य निश्चय ही दुष्ट है,  मेरे  न चाहते हुए भी  मृत्यु आज हि संपन्न हो जाएगा। 

            मेरा ऐसे चिन्ता करते समय नहाने की इच्छा रखनेवाला हारित नामक जाबालि मुनि के पुत्र, मित्र और अन्य मुनिकुमारों के साथ उस रस्ते से उस पद्मसरोवर में पहुँचा। सज्जनों के मन(/ चित्त) प्रायशः स्वतःस्फूर्त मित्रतायुक्त तथा अतिदयालु(/ संवेदनशील) होते हैं। क्योंकि मेरे उस अवस्था/ दशा को देखकर वह मुझे सरोवर के किनारे ले गया। और स्वयं जलबिन्दु लाकर पिलाया। प्राणोदय होनेपर मुझे छाया में रखकर स्नानविधि किया। स्नानाभिषेक समाप्त होनेपर सभी मुनिकुमारों के समूह  से पीछा किया जाता हुआ मुझे लेकर (हारित ने) तपोवन चलागया।


         अभ्यासः

१.
   क)  मध्यदेशस्य अलङ्कारस्वरूपा भुवः मेखला इ़व विन्धयाटव्यां पम्पाभिधानं पद्मसरः आसीत्।
   ख) महाजीर्ण शाल्मलीबृक्षस्य एकस्मिन्कटोरे शुकः निवसति स्म।
   ग)  शबराणां जीवनं मोहप्रायम् वर्तते । 
   घ)   हारीतः जाबालिमुनेः सुतः आसीत्। 
   ङ) जीवनाशा सर्वथा खलीकरोति। 
   च) शुकस्य पिता शुककुलावदलितानि फलशकलानि तस्मै अदात्।
   छ) मृगयाध्वनिमाकर्ण्य शुकः पितुः पक्षपुटान्तरमविशत्।
   ज) शवरसेनापतिः प्रथमे  वयसि वर्त्तमानः आसीत्। 
   झ) अकरुणानाम्   दुष्करम्।
   ञ)  जरच्छवरः शुकस्य तातम् अपगतासुमकरोत्।

२.  पाठमाधृत्य बाणभट्टस्य गद्यशैल्याः वैशिष्ट्यानि लिखत।
उत्तरम्  -
                  बाणभट्ट अलङ्कृत-गद्यकाव्य युग के नायक हैं। उनके मत से विकट अक्षर बन्ध तथा अक्लिष्ट समास ही गद्य का आदर्श है  -
                
क) विकटाक्षरबन्धस्योदाहरणम्  -

                'शालिवल्लरीभ्यस्तण्डूलकणान्', 'मदुपभुक्तशेषमेवाकरोदशनम्', 'तमहमुपजातवेपथुरर्भकतया', 
'दिदृक्षुरभिमुखमापतच्छबरसैन्यमद्राक्षम्','भुक्तमृणालिकश्चोत्थायापगतश्रमः','मुहुर्मुहुर्दत्तचञ्चुप्रहारमुत्कूजन्तमाकृष्य','नातिदूरवर्तिनस्तमालपादपस्य',  'धिङ्मामकरुणमतिनिष्ठुरमकृतज्ञम्'।

ख)  अक्लिष्ट समासो कवेः गद्यशैल्याः अपरं वैशिष्ट्यं वर्तते । उदाहरणस्वरूपम् - 
             मध्यदेशालङ्कारभूता - मध्यश्च असौ देशः च - कर्मधारय समास
                                        तस्य अलङ्कारभूता   -  षष्ठी तत्पुरुष समास
            उपजातवेपथुः  -  उपजातः वेपथुः यस्य सः  -  बहुव्रीहि समासः

४.   अधोलिखितानां भावार्थं लिखत  -
   क)  'किमिव हि दुष्करमकरुणानाम्' । अर्थात् दयाहीन व्यक्ति के लिए क्या दुष्कर है। उक्त सूक्ति कवि  बाणभट्टविरचित "शुकशावकोदन्तः" पाठ से उद्धृत है।  पाठ में  एक बुद्ध शवर के द्वारा शुककुलों के प्रति किया गया अत्याचार के  सन्दर्भ में यह कथन है ।
       एकदिन सूर्योदय से पहले विन्ध्याटवी में शिकार करने के लिए शवरसैन्यों के साथ सेनापति पहुँचे।शिकार करने के बाद शाल्मली वृक्ष के नीचे श्रम/ क्लान्त(/थकावट) दूरकर उचित दिशा में चलेगए।परन्तु उनमें से एक
बृद्धशवर ने सेनापति के चले जाने पर उस वनस्पति को चढ़ने की इच्छा से पेड़ को नीचे से देखा। उस समय उसका उपस्थिति  भयभीत शुकदम्पतियों का प्राण से उडने जैसा ही था। निर्दयीजनों के लिए क्या ही दुष्कर है। क्योंकि वृद्धशवर ने असावधानी /लापरवाही से उस शाल्मलीवृक्ष को चढकर वृक्षकोटर से शुकशावकों को फलसदृश निर्दयतापूर्वक निकाला। और प्राणहीन कर भूमि पर  फेंक दिया। इसलिए कवि बाणभट्ट ने शुक के माध्यम से यह कहा है की निर्दयीजन के लिए क्या हि दुष्कर है। 
   ख)   नास्ति जीवितादन्यदभिमततरमिह जगति सर्वजन्तूनाम्।
   अर्थात् इस संसार में सभी प्राणिओं के जीवन से भिन्न प्रियतर और कुछ नहीं हैै। उपरोक्त उक्ति 
कविकुलशिरोमणि॑ महाकवि वाणभट्ट विरचित अद्वितीय कथात्मक रचना "कादम्वरी" के कथामुख भाग का एक अंश "शुकशावकोदन्तः" से उद्धृत है। शुकशावक कि यह आपवीती है। विन्ध्याटवि में स्थित पम्पा सरोवर के पास विशाल शाल्मली वृक्ष के एक कोटर में रहनेवाले पिता के पुत्र स्वरूप शुकशावक ने जन्म लिया। प्रसवबेदना से माता की मृत्यु हो गई। पिता शोक छोडकर  शुकशावक के पालनपोषण में जुटगए।
एकदिन सूर्योदय से पहले विन्ध्याटवी में शिकार करने के लिए शवरसैन्यों के साथ सेनापति पहुँचे।शिकार करने के बाद शाल्मली वृक्ष के नीचे श्रम/ क्लान्त(/थकावट) दूरकर उचित दिशा में चलेगए। परन्तु उनमें से एक
बृद्धशवर ने सेनापति के चले जाने पर असावधानी /लापरवाही से उस शाल्मलीवृक्ष को चढकर वृक्षकोटर से शुकशावकों को फलसदृश निर्दयतापूर्वक निकाला। और प्राणहीन कर भूमि पर  फेंक दिया  पिता भी विषादशून्य तथा आँसू के जल से भीगी हुई उस दृश्य को देखकर इधर उधर विखरे हुए पंखों को इकट्ठे कर मुझे ढक कर स्नेह परवश होते हुए उस के रक्षा के लिए आकुल हो उठे। यह पाप भी क्रमशः अन्य शाखाओं से चलता  हुआ शुकशावक के कोटर द्वार में प्राप्त(पहुंचा) हुआ सर्प जैसे भयानक प्रसारित बाहु को वारवार चोंच से प्रहार करने से तथा कूजन करने से क्रुद्ध होकर पिता को प्राणहीन करदिया परन्तु मुझे छोटे होने पर किसी प्रकार से देख नहीं पाया। और मृत उनको धरती पर छोड़ दिया। वह भी उनके पाँवों के मध्य गर्दन रखकर गोद के नीचेे निश्चल  रहकर हवा से एकत्रित सुखे पत्तों के ऊपर गिरा हुआ स्वयं को देखा। जब तक यह वृक्ष के अग्र भाग से अवतरण करता है, तब तक शुकशावक  मृत पिता के ऊपर से उठकर क्रूर जैसा स्नेहरस से अंजान भय से ही केवल आक्रान्त होता हुआ इधर उधर गिरता पडता निकटवर्ती तमालवृक्ष के मूलदेश में प्रवेश किया।
             पक्ष उत्पन्न न होने से वारवार मुख से गिरता हुआ मुस्किल से साँस लेता हुआ धूलिधूसरित होनेवाला घिसटता हुआ शुकशावक के मन में इसलिए यह उत्पन्न हुआ की - इस जगत में सभी प्राणियों का 'जीवन' से प्रियतर और कुछ नहीं है ।  



  
घ)   सज्जनों का चित्त   प्रायशः कारणरहित मित्रता  और अत्यधिक करुणा से पूर्ण होता है। क्योंकि मुनिकुमार हारीत ने शुकशावक के उस अवस्था को देखकर वह उस को सरोवर के किनारे ले गया। और स्वयं जलबिन्दु लाकर पिलाया। प्राणोदय होनेपर उस को छाया में रखकर स्नानविधि किया। स्नानाभिषेक समाप्त होनेपर सभी मुनिकुमारों के समूह  से पीछा किया जाता हुआ उसे लेकर (हारित ने) तपोवन चलागया। 



६. 
      १) समाहृत्य  -   सम्+आ+हृ+ल्यप्
      २) आकर्ण्य -  आ+कर्ण्+ ल्यप्
      ३) निष्क्रम्य -  निः + क्रम् + ल्यप्
      ४) विक्षिपन् -  वि + क्षिप् + शतृन्
       ५.   उपरतम्  -  उप +रम् + क्त 

        ६.   गृहीत्वा - ग्रह्+ क्त्वाच्

        ७.  अभिलाषः - अभि + लष् + स्यञ्

          ८.  संचरमाणः  -  सम् + चर् + शानच्


७.

   क) अस्ति भुवो मेखलेव विन्ध्याटवी नाम।

       ख)  ममैव जायमानस्य प्रसववेदनया मे जननी  मृता।

     ग)  अहो मोहप्रायम एतेषां जीवितम्।

     घ)  तातः तद विषादशून्यां अश्रुजलप्लुतां दृशमवलोक्य इतस्ततो विक्षिपन पक्षसंपुटेन मां आच्छाद्य स्नेहपरवशो  मद्रक्षणे आकुलः अभवत्।




समाप्तम्

     


Friday, August 9, 2024

सुभाषितम्(NOBLE THOUGHTS)



                                                        नात्मानमवमन्येत पूर्वाभिरसमृद्धिभिः। 

                                                                    आमृत्योः श्रियमन्विच्छेत् नैनां मन्येत दुर्लभाम्॥

अर्थात्  -  

                 पितृपुरुषों के उपार्जित धन न होने के कारण स्वयं को अनादर नहीं करना चाहीए। और भी मृत्यु तक अपनी समृद्धि के लिए प्रयास करना चाहीए; क्योंकि धनसंपदा दुर्लभ नहीं है(अर्थात् सुलभ है) ऐसा मानना उचित है। 

Meaning  -  One should not disrespect himself/herself, not because of having ancestors' property. And one should try for ones own prosperity till death. As wealth is not inaccessible - should believe/accept this.

सुभाषितम्(NOBLE THOUGHTS)

 अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः। चत्वारि तस्य बर्धन्ते आयुर्विद्यायशोबलम्॥(महर्षि मनुः)  अर्थ  -               प्रतिदिन नियमितरूपसे गुरु...